Bewustzijn is een vrij ontastbaar begrip, maar vrijwel iedereen weet wel wat het ongeveer betekent. De definitie van bewustzijn is ‘de subjectieve reflectie op indrukken uit de buitenwereld of op de eigen mentale processen’. Met andere woorden: bewustzijn is de toestand van de geest die gekenmerkt wordt door een besef van het eigen ik en de omgeving. Bewustzijn is een veelbestudeerd onderwerp in de filosofie, psychologie en cognitieve neurowetenschap.
De herkomst van bewustzijn
De term ‘bewustzijn’ is afgeleid van het Duitse Bewusstsein, geïntroduceerd door de filosoof Christian Wolff (1679-1754). Soortgelijke begrippen zijn besef, notie, zich realiseren, in de gaten hebben. Over het bewustzijn zijn tal van visies. Sommige bekijken het bewustzijn vanuit een wijsgerige of theoretische hoek, andere vanuit een psychologische of neurologische hoek.
Vormen van bewustzijnstoestanden
extase, roes en depersonalisatie: onder invloed van bepaalde psychofarmaca en bepaalde geestelijke oefeningen zoals meditatie, kan het bewustzijn een andere kwaliteit krijgen. Dit kan in sommige gevallen zelfs leiden tot een gevoel van depersonalisatie, waarbij men zichzelf ‘buiten de werkelijkheid lijkt te voelen’.
slapen en dromen: gedurende de slaap wordt er een onderscheid gemaakt tussen diepe slaap en Remslaap. Deze twee bewustzijnstoestanden zijn duidelijk van elkaar te onderscheiden op een EEG.
waken: deze bewustzijnstoestand komt zowel bij mensen als dieren voor en is geen uniforme toestand. De waaktoestand kent verschillende gradaties zoals helder bewustzijn (alertheid), ontspannenheid, slaperig. Gebruik van cafeïne of andere stimulerende middelen als cocaïne en amfetamine zijn van invloed op gradatie van de waaktoestand.
Bewustzijn en de evolutie
Het is moeilijk na te gaan waar het bewustzijn is ontstaan in de evolutie van de mens. Of dieren ook over een vorm van bewustzijn beschikken, is onbekend. Wel zijn hogere dieren zoals mensapen en dolfijnen in staat het eigen gedrag te herkennen in zogenaamde spiegeltests. Of dit gedrag duidt op ‘zelfbewustzijn’ zoals dat bestaat bij mensen, is onbekend. De arts Oakley heeft verschillende niveaus van bewustzijn onderscheiden: simple awareness, consciousness en self-awareness. Aangenomen wordt dat gedurende de evolutie van de mens, het bewustzijn langzaam evolueerde van simpel bewustzijn tot het sterk ontwikkeld zelfbewustzijn van de moderne mens.
Het hoge bewustzijn waarover de moderne mens beschikt, onderscheidt hem van alle andere dieren. Toch beschikken enkele andere zoogdieren, zoals dolfijnen en mensapen, over een zekere mate van bewustzijn. Het bewustzijn zal, juist omdat het moeilijk te beschrijven is, de mensheid tot in de lengte van dagen blijven fascineren en zal de wetenschap nog vele studies opleveren.
